Слухаючы маладзёнаў у Тэзэ ды іншых месцах[1], многія з якіх сутыкаюцца з суровае рэчаіснасцю ў паўсядзённым жыцці, я задаюся пытаннем, як яны знаходзяць у сабе сілы крочыць далей. Пытанне становіцца яшчэ больш актуальным, калі яны жывуць у зонах ваенных дзеянняў.

Адкуль у іх стойкасць і настойлівасць у, здавалася б, невыканальных сітуацыях? Мне тое стала зразумела падчас іх выслухоўвання: давер да Бога дазваляе веруючым людзям жывіць надзею. А праз Уваскрасенне Езуса ўзмацняецца ўпэўненасць, што за смерцю не будзе апошняе слова.

Вера ва Ўваскрасенне дае надзею на тое, што знясіленне жыцця не з’яўляецца канечным пунктам. Менавіта гэтай надзеяй моладзь хацела падзяліцца са мною, надзеяй, якая пераўзыходзіць усялякую надзею, бо разлічвае на паўстанне новага жыцця нават, калі ўсё здаецца страчаным[2].

Марыя ў сваім крыку хвалы і надзеі спявала: “Паказаў моц сваёй правіцы, рассеяў тых, хто пыхлівы сэрцам. Скінуў магутных з трона і ўзвысіў пакорных. Дабром галодных насыціў, а багатых ні з чым адправіў” (Лукі 1, 51-53). Сапраўды, адважмася заспяваць з ёю і маліцца, каб сітуацыя змянілася. Нават калі здаецца, што Бог маўчыць, раптам можа паказацца выйсце[3].

Адначасова зробім жа усё, што можам, нават калі гэта можа здацца нязначным, каб выказаць салідарнасць з людзьмі з нашага атачэння, якія знаходзяцца ў бядзе, якія апынуліся на вайне, якія вымушаны былі пакінуць сваю краіну. Ці ж менавіта не гэта дасць нам магчымасць спадзявацца звыш усялякае надзеі?

Прыведзеныя ніжэй разважанні паходзяць галоўным чынам з сустрэч і размоў з маладзёнамі, якія жывуць у ахопленых вайной краінах або якія знаходзяцца ў зонах канфліктаў, што выбухнулі цягам апошняга года. Мяне напаўняе ўдзячнасць да тых, хто падзяліўся сваімі думкамі ды перажываннямі, а таксама да нашых малодшых братоў, чые дбайныя парады ўпарадкавалі ўсё належным чынам.

брат Мэцью

Адвага спадзявацца

Калі мы прагнем даверыцца Божае любові, дык тое, што мы бачым і адчуваем вакол сябе, здаецца так часта супярэчыць гэтае любові. Мы знаходзімся паміж тым, што ўжо атрымана, і тым, што яшчэ наперадзе. Такі стан рэчаў не заўсёды вельмі зручны. Але калі мы адкрываемся на надзею спаўнення[4], тады ўнутры нас нешта вызваляецца.

Для надзеі патрэбна цярплівасць. “Калі спадзяёмся на тое, чаго не бачым, тады чакаем цярпліва” (Рымлянаў 8, 25), кажа апостал Павел. Звернутыя да таго, што прыйдзе ў паўнаце ў вызначаным Богам часе, але таксама заклапочаныя «звонку – змаганнямі, унутры – бояззю» (2 Карынцянаў 7, 5), ці адважымся мы ўтрымацца ў гэтым стане, а не ўцячы з яго?

Абрагам “насуперак надзеі паверыў з надзеяй” (Рымлянаў 4, 18). Абрагам, папярэднік многіх веруючых людзей, трымаўся Божага абяцання значна больш за лагічныя надзеі. Ён і яго жонка Сара атрымалі тое, што здавалася для іх немагчымым.

Прарок Ерамія ў той час, калі яго краіна была спустошана вайною, а яе жыхарам пагражала выгнанне, а сам ён быў у турме, заінвеставаў у будучыню: ён купіў поле, таму быў упэўнены, што Бог не пакіне свой народ (Ераміі 32, 6-15).

Такі надзвычайны жэст надзеі робіць веру больш рэальнай. Гэта цвёрдая ўпэўненасць адносна таго, што яшчэ нябачна, а нават няпэўна. Ці можам мы трымацца такой надзеі? Гэта ў канчатковым рахунку зноў адкрывае крыніцу радасці[5]. Нават у самых складаных чалавечых сітуацыях рэальнасцю можа стаць тое, чаго мы ніколі не адважваліся спадзявацца.

Сёння ў шэрагу краін, дзе вайна сее хаос, узнікаюць неверагодныя ініцыятывы, якія нясуць надзею[6].

Слухаючы людзей надзеі

Каб дапамагчы нам лепш зразумець, што значыць надзея, нам трэба прыслухацца да людзей, якія жывуць сярод нястачы і лютасці.

Падчас візіту ва Ўкраіну з двума маімі братамі адзін царкоўны лідэр сказаў нам: “Малітва адкрывае прастору, якая дазваляе атрымаць аздараўленне”. Мяне вельмі ўразіла гэтая заўвага. Зыходзячы з пазіцыі чалавека, які пастаянна сутыкаецца з болем свайго народа, ён бачыць, што менавіта ў сваім духоўным жыцці вернікі могуць заставацца адкрытымі для прыняцця новага.

Гэта працэс, які не абавязкова дае імгненныя вынікі, але які, магчыма, у суправаджэнні іншых сродкаў, адкрывае шлях да пераадолення болю і смутку, абуджаючы надзею на ацаленне чалавецтва. Малітва дазваляе нам выстаяць перад абліччам самых складаных сітуацый[7]. Гэта спосаб затрымаць хвалю расчаравання, калі ўсё здаецца цьмяным.

Нам напісала пэўная палестынка, якая жыве ўва Францыі, але сям’я якой знаходзіцца ў Газе: “Любоў, якая нясе параненага, кволага, дае новыя сілы. Гэта ўскрашае ў маіх думках евангельскую прыпавесць пра паралітыка[8], якога нясуць яго сябры ды іх вера. Малітва – таксама спосаб супраціўлення, і гэта для мяне важна. Але ж я чалавек: пасля паведамлення аб забойстве двух членаў маёй сям’і мяне ахапіла злосць, я крычала, плакала... Калі я апрытомнела, зразумела, што Бог побач, калі мы пакутуем і распачаем, і што Ён нясе нас”.

Гэтым летам падчас наведвання Тэзэ гэтая палестынка сказала: “Кожную раніцу я малюся, каб знайсці сілы любіць, а не ненавідзець”. Яе словы для нас нібы светач на дарозе.

Маладая жанчына з ахопленай вайной азіяцкай краіны сказала мне: “Наш народ узрушаны, але знаходзіць суцяшэнне ў Евангеллі. Як часта Божы народ быў ва ўцёках? Тым не менш, як бы цяжка ні было, паўставала супольнасць. Магчыма, у Бога для нас ёсць большыя планы, але трэба жыць сённяшнім днём. Магчымасць жыць сённяшнім днём – гэта падарунак і знак таго, што жыццё ёсць для таго, каб пражыць яго паўнавартасна. У малітве ёсць крыніца супакою, які дазваляе нам падбадзёрваць адно аднаго, знаходзячы сэнс у дзяленні і салідарнасці”.

З Лівана я пачуў такія словы: “Мая маці – сведчанне надзеі. Нягледзячы ні на што, яна заўсёды цвёрда ступала нагамі па зямлі. Менавіта дзякуючы ёй я такі, які я ёсць сёння. Яна вучыла нас верыць у Бога і маліцца. Кожны чалавек, які жыве даверам, адлюстроўвае давер, таму што чэрпае з крыніцы і можа стаць сведкам”.

Хто з’яўляецца сведкамі надзеі, якую кожны можа адкрыць і пачуць ва ўласнае сітуацыі? Адкрыйма вушы, каб пачуць, што яны скажуць.

Імкнучыся да надзеі

Як мы рэагуем, калі нашыя планы руйнуюцца, а надзеі разбіваюцца? Езус дае нам ключ да таго, як заставацца людзьмі надзеі. Сутыкнуўшыся з вялікім натоўпам галодных людзей, Ён «злітаваўся» над імі, літаральна «схіліўся сэрцам» [9] да іх. І Ён знайшоў спосаб задаволіць іх патрэбы.

Такая адмова змірыцца з цяжкімі сітуацыямі дазваляе надзеі набыць унутры нас кшталт. Гэта супрацьлегласць пасіўнаму чаканню, тое прадугледжвае барацьбу[10], іншага шляху няма. Нават ужо толькі нашая прага надзеі можа перавесці нас праз парог ад таго, што магчыма для людзей, да таго, што магчыма для Бога.

Надзея, дадзеная разам з Хрыстом, дае нам прадчуванне таго, што мае адбыцца ў поўнай меры ў Божае будучыні. Гэта як карабельны якар[11]. Яна моцна трымае нас, калі бушуе шторм. Гэта дазваляе нам жыць маленькімі знакамі нашае вернасці атрыманаму пакліканню і давераным нам людзям. Гэта таксама нібы шлем[12], які абараняе нас ад нягод, якія могуць абрынуцца на нас.

У Правілах Тэзэ гаворыцца пра тое, каб ніколі не змірыцца са «скандалам падзелу хрысціян, якія так ахвотна вызнаюць любоў да бліжняга, але пры гэтым застаюцца падзеленымі». Для брата Ражэ адзінства хрысціян[13] ніколі не было проста мэтай, але спосабам весці да супакою ў чалавечай сям’і[14].

Сціплыя самшытавыя кусты вакол Тэзэ, хоць і двойчы спустошаныя паразітамі за апошнія гады, раптам зноў ажываюць. З таго, што, відаць, было мёртвым, растуць свежыя галінкі, калі шэрае ператвараецца ў зялёнае. Прырода змагаецца, каб выжыць, адлюстроўваючы і заахвочваючы нашу ўласную барацьбу за надзею. Надзея для стварэння[15] і надзея, дадзеная добрым Божым стварэннем, спалучаюцца з надзеяй на чалавецтва[16].

Застаючыся людзьмі надзеі

Надзея можа быць вельмі лёгка задушана, калі мы сутыкаемся з сітуацыямі, у якіх узаемаразуменне здаецца немагчымым. Стварэнне атмасферы падазронасці стварае рызыку ўцягнення іншых у сетку недаверу.

Гэта можа адбывацца ў нашых абшчынах, цэрквах і сем’ях, а таксама ў грамадстве і ў нашых краінах. Такая дынаміка можа быць схаванай або адкрытай, але заўсёды высмоктвае з нас сілы. Тым не менш, бываюць моманты, калі, сутыкаючыся з несправядлівасцю, мы павінны асуджаць зло, каб людзі больш не былі ахвярамі іншых людзей[17].

Каб захаваць надзею, мы патрэбныя адно аднаму. Надзея квітнее, калі мы ўважлівыя да патрэбаў іншых. Мы можам бачыць людзей, якія нават у самым цяжкім становішчы выбіраюць жыць, усміхацца і прапаноўваць дробязі, якія магчымыя кожнага дня.

Надзея звязана з праўдай[18] і справядлівасцю. Ці гэта таму, што яны з’яўляюцца ўласцівасцямі Бога? Ці ж мы не распазнаем іх у жыцці, смерці і ўваскрасенні Езуса? Выхаванне надзеі патрабуе сутыкнення з рэчаіснасцю, якая яна ёсць, бачання яе ў святле Божых абяцанняў[19].

Пэўная маладая асоба, якая жыве ў зоне канфлікту, сказала мне: “Я быў у кавярні і чытаў кнігу, калі вакол нас пачалі ляцець ракеты. Людзі выбеглі, поўныя эмоцый, але я вырашыў застацца і дачытаць”. Пошук сховішча таксама быў бы разумным варыянтам, але дзяленне гэтай гісторыяй – гэта пратэст надзеі супраць непазбежнасці вайны.

Адзін з маіх братоў сказаў мне: “Надзея правакацыйная і, больш за тое, заразлівая. Супрацьлегласцю надзеі з’яўляецца абыякавасць або бясчыннасць. Падчас нядаўняга візіту ў маю краіну, пацярпелую ад вайны, я бачыў сумныя, заклапочаныя і напружаныя твары людзей. Таму я спытаў сябе: ‘Што я магу зрабіць?’ І ў галаву прыйшла думка: кожны раз, калі я за стырном і маю перавагу, я спыняюся і даю перавагу чалавеку перада мною. Мне гэта каштуе пяці секунд. Але я бачыў, як гэты невялікі ўчынак выклікаў рэакцыю на тварах людзей, крыху палягчаючы боль майго брата ці сястры.

Усё ў нас супраціўляецца вайне і смерці... Усё ў нас імкнецца да жыцця і прыгажосці”[20].

Велікодная надзея

Дзе я знаходжуся ў гэтую хвіліну? Каля падножжа Крыжа ў Вялікую пятніцу? Сярод радасці Велікоднай нядзелі? Ці ў чаканні Вялікае суботы, не ведаючы, куды падацца?

Дзе б я ні быў, ці магу я ўбачыць шлях надзеі? Ён адкрываецца перада мной, калі я гляджу на Езуса, які аддаў сваё жыццё ў любові за ўсіх, які паказаў нам любоў, мацнейшую за ўсе сілы лютасці, нянавісці і смерці.

Надзея абапіраецца не на аналіз сітуацыі, а на тое, што часта з’яўляецца мігатлівым агеньчыкам даверу. Нягледзячы на тое, што гэта далікатнае полымя, яно гарыць сярод самай глыбокай ночы, як гэта было для сяброў Езуса. Многія з іх пакінулі яго ў час найвялікшага выпрабавання. Яго любоў дала ім магчымасць вярнуцца.

Калі б мы толькі маглі распазнаць Уваскрослага Езуса! Безумоўна, Ягоная прысутнасць не залежыць ад нашага прызнання. Нашая безнадзейнасць часам асляпляе нас, як яна асляпіла Марыю Магдалену. Уваскрослы Езус спытаў Марыю: “Чаго ты плачаш?” і “Каго шукаеш?” (Яна 20, 15). Тое другое пытанне пераклікаецца з самымі першымі словамі Евангелля паводле Яна: “Чаго шукаеце?” (Яна 1, 38). Пасля таго, як Ён увайшоў у найглыбейшы чалавечы смутак і смерць, пошук сэнсу ператвараецца ў жаданне прысутнасці[21].

Уваскрослы з мёртвых, жывы ў Богу, Езус прыцягвае нас да сябе[22]. Сустракаючыся з намі ў нашым найглыбейшым нутры, напоўненым смуткам ці радасцю, Уваскрослы Езус адкрывае нам свае адносіны з Айцом, адкрывае да адзінства з сабою ў Духу Святым. Мы больш не вязні ўласнага адчаю – новае жыццё магчыма.

Павел піша: “Надзея не асароміць, таму што любоў Божая вылілася ў сэрцы нашыя праз Духа Святога, які дадзены нам” (Рымлянаў 5, 5). Давайце ж жыць гэтае любоўю. Няхай Дух Святы заўсёды вядзе нас!

Пілігрымы надзеі, пілігрымы супакою

Вера ва Ўваскрасенне дала магчымасць многім людзям трымацца надзеі пасярод нягодаў. Гэта тая крыніца, што выводзіць нас па-за межы ўласнае немагчымасці, каб дазволіць нашым сэрцам звярнуцца да іншых і дзейнічаць.

Каб паверыць ва ўваскрасенне Езуса, патрэбна вялікая мужнасць і адвага. Гэта азначае імкненне не быць паралізаваным прысутнасцю смерці і разбурэнняў, якія сёння вакол нас.

З сітуацыі, якая здаецца безвыходнай, Бог можа стварыць нешта новае. Бог можа вывесці са смерці жыццё, а з канфліктаў нават прымірэнне.

Жанчыны, сяброўкі Езуса, якія прыйшлі ранняй велікоднай раніцай да яго магілы, пыталіся “Хто адсуне нам камень ад уваходу ў магілу?” (Марка 16, 3). Якія камяні ў нашым жыцці мы павінны прасіць, каб Бог адсунуў дзеля нараджэння ў нас новага жыцця?

Тое новае жыццё дапамагае нам выстаяць, вядзе нас у падарожжа разам з іншымі. Мы становімся пілігрымамі той надзеі, якую носім у сабе. Ці ж гэта таксама не надзея на супакой? “Ён – спакой наш” (Эфесцаў 2, 14). Ці пачуйма, як Ён кажа нам: “Спакой пакідаю вам, спакой Мой даю вам[23]. Не так, як дае свет, Я вам даю. Няхай не трывожыцца сэрца вашае і не баіцца” (Яна 14, 27)

Як пілігрымы супакою[24], мы разумеем, што няма сапраўднага супакою без справядлівасці[25]. Супакой, які мы носім у сабе, які паходзіць з надзеі, якой мы жывем, робіць нас унутрана свабоднымі. Гэта дазваляе нам любіць жыццё і супрацьстаяць несправядлівасці, калі мы трываем пад дзеяннем Святога Духа.

Аднойчы мы можам выявіць, што молімся песняй Захарыі. Састарэлы мужчына на акупаванае зямлі, ён радаваўся нечаканаму нараджэнню і святкаваў, “дзякуючы сардэчнай міласэрнасці нашага Бога, у якой наведаў нас Усход з вышыні; каб асвятліць тых, хто сядзіць у цемры і ў цені смяротным; каб накіраваць ногі нашыя на шлях спакою” (Лукі 1, 78-79).

Ці гатовыя мы спадзявацца звыш усялякае надзеі?

Уваскрослы Хрысце, прысутнасцю Духа Святога Ты ўліў Божую любоў у нашыя сэрцы і даеш нам спадзявацца звыш усялякае надзеі. І з глыбіні нас пакрысе ўзнікае неспадзяваны спакой. Хвала Табе!

[1]  У траўні 2024 г. з двума маімі братамі мы падарожнічалі ў якасці пілігрымаў па ахопленай вайной Украіне. Улетку ў Тэзэ мы прымалі моладзь з Украіны, М’янмы ды Нікарагуа. Увосень я правёў онлайн-размовы з моладдзю з гэтых краін, а таксама з Бэтлеема і Лівана, падчас калі чатыры маіх брата вярнуліся ва Ўкраіну, праехаўшы яе з усходу на захад.

[2]  «Не можа быць аніякай надзеі без папярэдняга досведу поўнай адсутнасці гарызонту, які падобны да ночы сярод белага дня і які прымушае людзей, а таксама народы пазбаўляцца сваіх ілюзій» (Corine Pelluchon dans L’espérance, ou la traversée de l’impossible, Éditions Payot & Rivages, Paris, 2023, с. 8).

[3]  «Надзея — гэта чалавечы адказ на маўчанне Бога» (Жак Элюль, цытаваны с. Ан Лекю ў www.revue-etudes.com/article/esperer/24779).

[4]  У каментары да Дрг 4, 31 Густава Гуцьерэс піша: «Бог не забудзе запавету; вернасць – гэта перадусім памяць. Быць верным азначае памятаць, не забывацца на свае абавязацельствы, мець пачуццё традыцыі. Вернасць запавету прадугледжвае памятаць аб крыніцах запавету і яго патрабаваннях (...) Але сапраўдная вернасць прадугледжвае нешта большае; яна таксама патрабуе, і гэта здаецца менш відавочным на першы погляд, праекцыі ў будучыню. Мець памяць – гэта не значыць заставацца прывязаным да мінулага. Памятаць пра ўчарашні дзень важна, але толькі таму важна, што дапамагае нам рабіць стаўкі на заўтра (...). Вернасць заключаецца не ў тым, каб безыніцыятыўна ісці пратаптанымі сцежкамі, але ў тым, каб пастаянна іх аднаўляць; гэта вядзе нас – мае весці нас – да інавацый, змяненняў, распрацоўкі новых праектаў» (Gustavo Gutiérrez, El Dios de la vida, Ediciones Sígueme, Salamanca, 1992, сс. 82-83).

[5]  У маіх размовах з маладымі людзьмі, якія жывуць ва ўмовах вайны, многія з іх казалі пра важнасць спеваў як крыніцы радасці і сілы. Гэты Ліст будзе апублікаваны падчас Еўрапейскае сустрэчы ў Таліне 2024-2025. Не забываймася пра «Спяваючую рэвалюцыю», што вельмі паспрыяла аднаўленню Эстоніяй сваёй незалежнасці мірным шляхам у 1991 годзе. Каб супрацьстаяць пагрозе, якая ўзнікла перад імі, людзі з песнямі выйшлі на вуліцы.

[6]  Чалавек, якога адзін з нашых братоў сустрэў падчас пілігрымкі, сказаў яму: “Ува мне жыве творчы гнеў”. Гэта была тая сіла, якая падштурхоўвае яго да жадання зрабіць, прынамсі, адну маленькую рэч, каб змяніць цяперашнюю сітуацыю.

[7]  «Ад старца [Сілуана] ён [Сафроній Сахараў] навучыўся многаму таму, што павінна было быць асноватворным для яго духоўнага жыцця. Дзве рэчы асноўныя: як супрацьстаяць пачуццю пакінутасці, калі замест Бога ўсё, што адчуваеш у малітве, — запусцелая пустэча, і як справіцца з болем, які суправаджае інтэнсіўную малітву за церпячы свет. Першай рэчы было нададзена значэнне канцэпцыяй пакінутасці Бога, якую Сахараў пазней развіў больш поўна, другой — запаветам, адкрытым у малітве старцу і перададзеным ім свайму вучню: ‘Трымай свой розум у пекле і не адчайвайся!’» (Norman Russell, Theosis and Religion, Cambridge University Press, 2024, с. 169).

[8]  Гл. Марка 2, 1-12. Звярніце ўвагу на моц надзеі ў сябрах гэтага чалавека, якія пераадольваюць усе бар’еры, прарываюцца праз дах дома, каб паспрабаваць дапамагчы яму і прывесці яго да Езуса.

[9]  Грэчаскі дзеяслоў σπλαγχνίζομαι (спланхнідзомаі) вельмі эмацыянальна моцны. Гэта сведчыць аб цёплым, спагадлівым адказе на патрэбу. Цяжка перакласці тое слова: спагада, жаль, спачуванне – кожнае з гэтых слоў перадае частку значэння. Але «Яго сэрца было да іх», магчыма, больш поўна выражае інтэнсіўную рэакцыю, якую мае на ўвазе дзеяслоў. У Евангеллі паводле Мацвея (гл. 14, 14; 15, 32; 18, 27; 20, 34) дзеяслоў не толькі адносіцца да эмоцыі або пачуцця, але таксама азначае практычную рэакцыю, якая задавальняе патрэбу. У гэтае сітуацыі Езус аздараўляе хворых, а потым накорміць натоўп. Эмоцыі перарастаюць у клопат і эфектыўныя дзеянні. У гэтым дзеяслове – Евангелле ў двух словах.

[10]  Пар. 1 Цім 4, 10: “Бо дзеля гэтага мы працуем і змагаемся, таму што спадзяемся на Бога жывога, Збаўцу ўсіх людзей, асабліва веруючых”.

[11]  Пар. Габрэяў 6, 19.

[12]  Пар. 1 Тэсаланікійцаў 5, 8.

[13]  Сінод па сінадальнасці дазволіў Каталіцкаму Касцёлу распазнаць і ацаніць разнастайнасць, якая ўжо існуе ў ім самім. Роля дэлегатаў ад іншых Цэркваў у гэтым Сінодзе была важнай. Ці ж не дае гэта новай надзеі на экуменічнае пакліканне на шляху да адзінства ўсіх, хто любіць Хрыста?

[14]  Тэзэ было заснавана ў час вайны. «Прыпавесць аб еднасці», якой мы імкнемся жыць як браты розных Цэркваў, краін, культур і эпох, патрабуе пастаяннага клопату, каб быць знакам надзеі перад абліччам падзелаў у чалавечай сям’і.

[15]  Пар. Рымлянаў 8, 21-23.

[16]  Сутыкнуўшыся з праблемай кліматычных зменаў і страты біяразнастайнасці, як мы можам паглыбіць клопат пра наш агульны дом, дзе ўсё звязана?

[17]  У нашае Абшчыне Тэзэ, сутыкаючыся з абвінавачваннямі супраць некаторых братоў у злоўжываннях і гвалце, мы працягваем шлях па высвятленні праўды. Адвага людзей, якія пацярпелі і выказаліся, павінна змусіць нас імкнуцца яшчэ больш вучыцца ў іх. Так часта яны зноў і зноў шукаюць новую надзею і жыццё. Яны падштурхоўваюць нас рабіць усё магчымае (гл. www.taize.fr/protection), каб сустрэчы, якія праводзяцца ў Тэзэ ды ў іншых месцах, былі бяспечнымі для кожнага, а таксама павышалі дасведчанасць аб праблемах з гэтым звязаных. Мы таксама ўдзячныя камісіі “Прызнанне і кампенсацыя” (гл. www.reconnaissancereparation.org) за тое, што яны выслухалі тых, хто пацярпеў, і за іх пасярэдніцтва.

[18]  «Я веру, што надзея звязана з праўдай. Пакуль я не пагадзілася з перспектывай смерці, я не магла спадзявацца. Гэта адносіцца да ўсіх сітуацый. Як хрысціяне, мы можам мець тэндэнцыю ўцякаць ад сітуацый, якія ўводзяць нас у адчай – палітычны, экалагічны, гуманітарны... Гэта натуральна для нас, каб мы палохаліся іх, але мне здаецца, што надзея заахвочвае нас перабываць менавіта там, у рэальнасці гэтых сітуацый, глядзець на іх з праўдай. Жорж Бернанос шмат гаворыць пра надзею як гераічную цноту. Гэта цнота, якая прымушае нас дзейнічаць, а не ўцякаць, змагацца за тое, што мы ведаем ці лічым добрым. Надзея вядзе нас да Божых абяцанняў» (Клеманс Паск’е ў інтэрвью для Клеманс Удайль, La Croix 11.10.2024).

[19]  У мове кікую (Gĩkũyũ) адной з уласцівасцяў Бога з’яўляецца тое, што Бог «годны надзеі» – «Мвіхокеку»: Бог, на якога мы можам спадзявацца. Mwĩhoko – Надзея; Wĩhokeku – Надзейнасць; Mwĩhokeku – Варты надзеі. Напрыклад, Ngai nĩ mwĩhokeku – Бог варты надзеі.

[20]  «Калі надзея азначае ацэнку сучаснае небяспекі, дык яна таксама вучыць нас жыць сучаснасцю і верыць у будучыню, не зацыкліваючыся на мінулым і не пакідаючы крыўд. Гэта, нарэшце, тое, чаго прагне нашая душа, а яго адсутнасць робіць нас горкімі і гвалтоўнымі. Як каханне ў Песні Песняў, надзея вяртае жыццё ў цела, якое пакінула жаданне» (Corine Pelluchon dans L’espérance, ou la traversée de l’impossible, Éditions Payot & Rivages, Paris, 2023, сс.13-14).

[21]  «Менавіта той чалавек на крыжы, які пакутуе, як і мы, стаў нікчэмнасцю, асвятляе нашае трагічнае чалавечае існаванне... Мы не лічым Езуса проста за прыклад для пераймання, не спрабуем Яго абагаўляць. Мы бачым Езуса як Бога, які прымае чалавечае аблічча, церпіць і плача разам з намі». (Квок Пуі Лан, тэолаг з Ганконга, “God Weeps with Our Pain” [у:] New Eyes for Reading: Biblical and Theological Reflections by Women from the Third World, ed. John S. Pobee and Barbel von Wartenberg-Potter, Meyer Stone Books, Bloomington, IN, 1987, с. 92).

[22]  Пар. Яна 12, 32.

[23]  «Спакой пакідаю вам, спакой Мой даю вам» (Яна 14, 27). Уласцівасцю цалкам дарослага чалавека з’яўляецца тое, што ён не паддаецца лёгкаму ўздзеянню спраў гэтага свету, не дазваляе страху бянтэжыць яго, не напаўняецца падазронасцю, не ўзрушвацца жахам, не дазваляе гору авалодаць сабою, але цвёрда стаіць у спакоі веры, нібы на цвёрдым і вельмі бяспечным беразе перад абліччам пагрозлівай паводкі і штормаў свету. Менавіта гэтую цвёрдасць Хрыстус унёс у розумы хрысціянаў, надзяляючы іх унутраным супакоем, дараваным тым, хто прайшоў праз выпрабаванні» (Амброзій Міланскі, Трактат III, Пра Якуба і дабраславёнае жыццё 6, 28; цытаваны ў Soyons l’âme du monde, Les Presses de Taizé, 1998 і 2025, с. 111).

[24]  Гл. www.taize.fr/pilgrims-of-peace.

[25]  Гл. Псальм 85 (84), 11 “Міласэрнасць і вернасць сустрэнуцца разам, справядлівасць і спакой пацалуюцца”.